Brussel gaat optreden bij schending rechtsstaat

Europese regeringen die de rechterlijke macht en mediavrijheid in eigen land knevelen, krijgen de Europese Commissie in hun nek. Ondemocratisch gedrag wordt eerst bestraft met een waarschuwing, dan aanbevelingen en in het uiterste geval met boetes en opschorting of stopzetting van het EU-lidmaatschap.

'De Europese Unie is gebouwd op de rechtsstaat', zei voorzitter Barroso van de Europese Commissie vanmiddag bij de presentatie van het voorstel om democratische waarden in Europa beter te verankeren. 'Europa is meer dan banken en begrotingen', benadrukte Commissaris Reding (Justitie).

Brusselse bemoeienis met de rechtsstaat kreeg tot voor kort weinig steun van de lidstaten. Het werd gezien als een inbreuk op de nationale soevereiniteit. Dat veranderde nadat de Hongaarse premier Orbán in 2011 de media aan banden wilde leggen en de Roemeense regering haar Grondwettelijk Hof buitenspel zette, zaken waartegen de EU nauwelijks kon optreden. In reactie daarop vroegen Nederland, Duitsland, Finland en Denemarken de Commissie vorig jaar een 'nieuw, effectief mechanisme' te ontwikkelen dat de democratie in de lidstaten waarborgt.

Ondermijnen van de rechtsstaat

Het voorstel van de Commissie treft landen die 'systematisch' de rechtsstaat ondermijnen. Het gaat om besluiten van regeringen die machtsmisbruik mogelijk maken, een eerlijke rechtspraak frustreren en de democratische controle verzwakken. Individuele schendingen van de democratische rechten of specifieke dwalingen van een rechtbank, vallen niet onder het nieuwe sanctiemechanisme.

Concludeert de Commissie na gedegen onderzoek dat er inderdaad sprake is van een serieuze aantasting van de rechtsstaat, dan krijgt het betrokken land een waarschuwing. Trekt de regering zich daar niets van aan, dan volgt een aanbeveling. Daarin geeft de Commissie precies aan wat er moet veranderen in de lidstaat en binnen welke termijn. Heeft dat ook geen effect dan kan de Commissie de andere lidstaten vragen over te gaan tot boetes voor de overtreder (stopzetting EU-subsidies) en opschorting van zijn stemrecht in de EU-vergaderingen. Deze laatste stap is de activering van artikel 7 van het Europees Verdrag, beter bekend als 'de atoombom' omdat het praktisch gezien een land zijn lidmaatschap ontneemt.

In een toelichting benadrukte Commissaris Reding dat het nieuwe sanctie-instrument een eind maakt aan het ad hoc beleid van de afgelopen jaren. Toen werden Orbán en andere leiders zonder duidelijke machtsmiddelen onder druk gezet en met wisselend succes. De nieuwe aanpak overbrugt het gat tussen toezien bij schendingen van de rechtsstaat (de huidige situatie) en de 'nucleaire optie'. Omdat de opeenvolgende stappen duidelijker zijn, komt de zwaarste sanctie eerder in beeld.